Filistin’de karikatür sanatı, henüz Osmanlıların yönetimindeyken yirminci yüzyılın başlarında yayımlanmaya başlayan gazetelerin ayrılmaz bir unsuru olarak ortaya çıktı. 1908 yılında, Filistin’de 15 yerel gazetenin yayımlanmasıyla birlikte büyük bir çığır yaşandı. Bu aynı zamanda Filistin ulusal hareketinin yeniden canlandığının da kanıtıydı. Bu gazetelerde yer alan karikatürler, yurt dışından gelen gazetelerde görülen Türk ve Avrupa karikatürlerinden etkilenmişti.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Osmanlı döneminin sona ermesi ve Filistin’in diğer Arap ülkeleri gibi İngiliz Mandası altına alınmasının ardından yerel basın gelişmiş, kurtuluş arayışındaki Filistin ulusal hareketine destek vererek Mandacılığın sona ermesine katkıda bulunmuş, aynı zamanda Filistin’deki büyük Yahudi göçüne dikkat çekmiştir. Basın karikatürü tutarlıydı ve Filistinlilerin özlemlerini dürüstçe dile getiriyordu.
Bu durum, Filistin’in Yahudiler ve Araplar olmak üzere iki devlete bölünmesi kararının yayımlandığı 1947 yılına kadar devam etti. 1948’deki savaş, bir tarafta Arap orduları ile bu taksim kararını reddeden Filistin Ulusal Hareketi, diğer tarafta yeni ortaya çıkan Yahudi devleti arasında yaşandı.
Savaşın sona ermesiyle birlikte Ürdün Nehri’nin Batı Şeria’sının Ürdün Devleti’ne ilhak edildiği ve “Nekbe” olarak adlandırdığımız bölgenin ortaya çıkmasından sonra artık haritada Filistin denilen yer kalmadı. Gazze Şeridi, Mısır Devleti’ne ilhak edildi.
O dönemde Filistin basınının ve tabii ki karikatürlerin ağırlık merkezi komşu Arap ülkelerine kaydı.
1967 savaşından sonra İsrail işgali altında yeni bir Filistin basını ortaya çıktı ve İsrail yasalarında var olan basın ve karikatür özgürlüğünün küçük avantajlarından kısmen yararlandı. O dönemde ortaya çıkan çizerler arasında işgal altındaki Arap Kudüs’ünden Süleyman Mansur ve Halil Ebu Arafe de vardı. Aynı zamanda işgal altındaki toprakların dışından da çizerler ortaya çıktı; bunların önde gelenleri Naci el-Ali, Baha Buhari, Celal Rifai ve Rabah Sağir’di.
Daha sonraki nesilden gelen çağdaş çizerler Filistin karikatür geleneğini sürdürdü. Bunların arasında, Batı Şeria’dan Muhammad Sabâne ve Usame Nazzal ile Gazze Şeridi’nden Umeyye Cuha ve Alâ el-Lakta isimli sanatçıları sayabiliriz.
Karikatürcü Hani Abbas da Suriye’den İsviçre’ye göç eden Filistinlilerdendir.
Naci el-Ali ve suikastının trajik hikâyesi:
Naci el-Ali, 1938 yılında Kuzey Celile’nin eş-Şecere köyünde doğdu. On yaşındayken Filistin halkının Nekbe’si olarak bilinen olaylar sırasında ailesiyle birlikte Güney Lübnan’a sürüldü. 1948 yılında Ayn el-Hilve Filistin mülteci kampındaki bir çadıra yerleşti ve böylece ta başından itibaren Filistinlilerin acılarını yaşadı.
Kendisinin ve ailesinin geçimini sağlamak üzere çalışmak zorunda kaldığı için çok sevdiği resim sanatına ara vererek mekanik teknisyen diplomasını aldı. Filistinli yazar Gassan Kanafani sayesinde, birçok Kuveyt gazetesi için çizmesine kapı açan el-Hurriyye dergisinde çalışmaya başladı. On bir yıl boyunca çizgileriyle Filistinlilerin ıstırabını ve işgal suçlarını anlatmaya çalışırken, Arap rejimlerini eleştirmekten geri kalmadı.
Naci el-Ali, Filistin’in cesur karikatüristlerindendi. İsrail’i ve onun politikalarını eleştirirken korkusuzdu fakat aynı zamanda iktidardaki Arap rejimlerini de aynı cesaretle eleştiriyordu. İsrail’le uzlaşmacı bir çözüme ulaşmaya çalıştığında Filistin Kurtuluş Örgütü’nün politikalarını eleştirirken de çok katı ve cesurdu. Ne yazık ki, 22 Temmuz 1987 günü Londra’da, gerçekleştirenin Mossad olduğu yönünde Filistinlilerin hâkim kanaatine rağmen, suçlunun bugüne kadar belirlenemediği bir suikaste kurban gitti. Geride kırk bine yakın karikatür ve bu çizimlerde kalıcı imzası bulunan ölümsüz ikonu “Hanzala” tiplemesini bıraktı. Özgürlük hayallerini boşa çıkaran herkese sırtını dönen 10 yaşındaki Hanzala, bir karikatürcünün imzası olmaktan çıkıp Filistin kimliğinin simgesi hâline geldi. Hanzala’nın yaratıcısı öldü ama Hanzala çağlar boyunca özgür yaratıcılığın sesi olmak için yaşıyor ve yaşayacak.
Halil Ebu Arafe
Mimar, Siyasi karikatürist. 1957’de Doğu Kudüs’te (eski şehir) doğdu; Ukrayna Kiev Üniversitesi’nden Mimarlık alanında yüksek lisans derecesine sahiptir (1983); o zamandan beri karikatür çizmenin yanı sıra mimar olarak çalıştı; 1986-1992 yılları arasında İsrail tarafından defalarca hapse atıldı ve toplamda 14 ay İsrail hapishanelerinde yattı; 1994’ten 2017’ye kadar günlük el-Kuds gazetesinin başkarikatüristi olarak çalıştı; 1980’lerin ortalarında “Gassan” mahlasını benimsedi; 1996 yılında karikatürist olarak Gassan Kanafani[1] Ödülü’nü aldı; çeşitli Filistin broşür ve kitaplarına karikatürler çizdi; yerel ve uluslararası sergiler düzenledi; 1996 yılında karikatürlerinden bazılarını bir kitapta topladı; 1997’de Susam Sokağı adlı TV programının Filistin versiyonunun başyazarlığını yaptı ve çok sayıda çocuk kitabı resimledi; karikatürlerinden bazıları İsrail tarafından sansürlendi. Cartooning For Peace üyesidir.
Alâ el-Lakta
1972 yılında Gazze’de doğdu. Filistin’in en ünlü karikatüristlerinden biri olmasının yanı sıra plastik cerrahtır. el-Lakta’nın ailesinin kökleri 1948’de işgal edilen Al-Falujah köyüne uzanıyor.
Alâ el-Lakta çocukluğundan beri resim yapmayı çok seviyordu ve yeteneği Arap hat sanatında da kendini gösteriyordu. Güzel Sanatlar Fakültesi’nde akademik eğitim alarak yeteneklerini geliştirmek istedi ancak ebeveynlerinin isteği buna engel oldu ve Romanya’ya tıp okumaya gitti. Ancak kader onu Stefan Babos adındaki bir karikatürcüyle tanıştırdı ve bu sayede karikatürleri ilk kez Romanya gazetesi ‘Bobus’ta yayımlandı.
Tıp eğitimini bitirip memleketine döndükten sonra doktorluk yaparken birçok Filistin ve Arap gazetesinde karikatürleri yayımlandı. el-Lakta, çizimleri tamamen Filistin davasına adanmıştır. Karikatürlerinde Filistinlilerin çektiği acıları gözler önüne sererken, onurlu ve güvenli yaşam hakkının meşruluğunu doğrulamak için Filistin sorununun insani yönünü vurgulamayı ihmal etmez.
Muhammed Sabane
1978 yılında Cenin kentinde doğdu. Filistin’in tanınmış karikatür sanatçılarından biridir. İsrail işgaline karşı, hapishanelerdeki Filistinli mahkûmların acılarını vurgulayan çizimleriyle ünlendi. Karikatürleri İsrail yönetimini o kadar rahatsız etti ki 4 Nisan 2013’te kendisi de tutuklandı. Hapiste, 28 numaralı hücrede geçirdiği beş ay boyunca binlerce mahkûmun yaşadığı acıları yaratıcı çizimlerle günlük olarak tasvir etti. Bu süre zarfında, kırık bir diş fırçası, bir bardak ve bir plastik kaşıkla gerçekleştirdiği 40’a yakın çizimini avukatının yardımıyla hapisten çıkardı ve Ramallah’taki Halil Sakakini Merkezi’nde “Hücre 28” başlığı altında sergiledi.
Sliman Mansur
1947 yılında Filistin’de doğan Sliman Mansur, çağdaş Filistin sanatının önde gelen isimlerinden biri olarak kabul edilir. Mansur, aynı zamanda ressam, heykeltıraş, yazar ve karikatürcüdür. Çalışmaları sumûd’un[2] kültürel konseptini yansıtan bir intifada sanatı olarak kabul ediliyor. Dünyanın dört bir yanında sergilenen geleneksel Filistin kıyafetleri içindeki kadın resimleri ve Levanten ağaçlarıyla dolu peyzajları Filistin’in mücadelesini yansıtır. 1987’de İsrail sanat malzemelerini boykot ederek yerel Filistin ürünlerini kullanmayı dayatan Yeni Vizyonlar Kolektifi’nin kurucuları arasında yer aldı.[3]
Filistinli sanatçı ve akademisyen Samia Halaby, Mansur’u İntifada öncesi ve sonrasında yaptığı kültürel ve sanatsal çalışmalarına değinerek, ‘Kurtuluş Sanat Hareketi’nin[4] önemli bir unsuru olarak tanımladı.
Baha Buhari
1944 yılında Filistin’de dünyaya gelen Baha Buhari, karikatür çizmeye 1964’te başladı. 1999 yılından itibaren Ramallah’ta yayımlanan el-Eyyam gazetesinde editoryal karikatürleri yayımlandı. Ekim 2006’da, Birleşmiş Milletler Genel Merkezi’nde Plantu ve Kofi Annan’la birlikte Cartooning For Peace girişiminin kurucuları arasında yer aldı. Buhari, Orta Doğu’da barışın ve ifade özgürlüğünün güçlü bir destekçisiydi. 2014 yılında Stéphanie Valloatto’nun yönettiği “Cartoonists – Foot Soldiers Of Democracy” filminde yer alan uluslararası üne sahip 12 basın karikatürcüsü arasında yer aldı.[5]
Fadi Ebu Hassan
1975 doğumlu Ebu Hassan’ın, hukuk alanında lisans diploması var. 2011 yılına kadar ailesiyle birlikte Suriye’de mülteci olarak yaşadı, daha sonra Beşar Esad’a karşı muhalefeti nedeniyle sürgüne zorlandı. Halen Norveç’te mülteci olarak yaşıyor ve Norveç vatandaşlığına sahip. 1991 yılında Suriye’de SAMER dergisini (haftalık) yayımladı. Libex-2018 yarışması (İtalya) da dahil olmak üzere çok sayıda uluslararası yarışmada ödüller kazandı. Fadi Toon mahlasıyla çizdiği özellikle insan hakları, kadın hakları ve politik şiddet konularını ele alan editoryal karikatürleri, Courrier International (Fransa), Ny Tid ve Numer (Norveç), Confronti ve Pagina21 (İtalya) dahil olmak üzere çok sayıda basılı ve çevrimiçi medyada yer alıyor. Ebu Hassan, Cartoon Home Network International (CHNI) web sitesinin genel yayın yönetmenidir.
İmad Haccac
1967’de Batı Şeria’da doğan İmad Haccac, sanat eğitimini 1991 yılında mezun olduğu Ürdün’deki Yermuk Üniversitesi’nde, grafik tasarım ve gazetecilik dallarında aldı. Al Ra’i ve Jordan Times günlük gazetelerindeki çalışmalarıyla tanındı. İmad, aynı zamanda siyasi karikatürist olan Usame Haccac’ın kardeşidir. Kardeşler özellikle IŞİD’i hedef alan karikatürler başta olmak üzere hicivli çalışmaları nedeniyle çok sayıda ölüm tehditleri almıştır. 26 Ağustos 2020’de İmad, İsrail ile Birleşik Arap Emirlikleri barış anlaşmasını eleştiren bir karikatür yayımladıktan sonra Ürdün’de siber suçlar yasası uyarınca tutuklandı ancak Ürdün Gazeteciler Sendikası’nın kefaletiyle dört gün sonra serbest bırakıldı. İmad Haccac aynı zamanda babasından esinlenerek çizdiğini söylediği Ebu Mahcub adlı Ürdün’de oldukça popüler bir tiplemenin yaratıcısıdır. 1993 yılından bu yana Ebu Mahcub, sıradan bir Ürdün vatandaşının günlük siyasi, sosyal ve kültürel kaygılarını dile getirir.
Hâni Abbas
1977’de Suriye’de Şam yakınlarında bulunan Yermuk’taki büyük Filistin mülteci kampında doğan Hâni Abbas, Filistin kökenli bir karikatürcüdür. 2012 yılında Facebook’ta Suriye Devrimi’ni simgeleyen çiçeğin ölümsüz olduğunu gösteren bir karikatür paylaşınca Suriye Gizli Servisi tarafından tehdit edildi. Suriye’den kaçarak İsviçre’ye sığınmak zorunda kaldı. Abbas, 2014 yılında Cenevre’de Kofi Annan tarafından Uluslararası Editoryal Karikatür Ödülü’ne (Prix International du Dessin de Presse) layık görüldü. Kendisi halen İsviçre’de yaşıyor ve çeşitli uluslararası yayın organları için savaş karşıtı karikatür çizmeyi sürdürüyor.
İngilizceden çeviren: İzel Rozental
[1] Gassan Fayiz Kanafani: Filistinli gazeteci, yazar, aktivist. 1972 yılında Beyrut’ta aracına konulan bomba sonucu ölmüştür.
[2] Sumûd: “Kararlılık” anlamına gelen sumûd, Filistin halkı arasında 1967 Altı Gün Savaşı’nın ardından, baskı ve bunun ilham verdiği direnişin bir sonucu olarak ortaya çıkan bir Filistin kültürel değeri, ideolojik teması ve siyasi stratejisidir.
[3] Yeni Vizyonlar, ilk intifadaya (1987-1993) yanıt olarak oluşturulan bir kolektif. İsrail’den ithal edilen sanat malzemelerini boykot eden sanatçılar bunun yerine doğal malzemelerle (kahve, kına ve kil) çalıştılar ve böylece sanat yapma sürecini toprağa ve onun mücadelesine bağladılar.
[4] Liberation Art Movement of Palestine
[5] Cartoonists – Foot Soldiers Of Democracy: “Karikatüristler – Demokrasinin Piyadeleri”, Stéphanie Valloatto tarafından yönetilen, dünya çapında demokrasiyi savunmak için hayatlarını riske atan 12 karikatürist hakkındaki bir belgesel filmdir. Film, 2014 Cannes Film Festivali’nde Özel Gösterimler bölümünde gösterildi
