Komün’den Doğan Fotoğraf Makinesi: FED

1917 Sovyet Devrimi öncesi aristokratların ve seçkin elitlerin eğlence aracı niyetine

ithal ederek kullandığı fotoğraf; devrim sonrası sosyalizmin gelişmesinin, iletişim, bilim ve sanat alanlarının vazgeçilmezi olmuştur. Genç Sovyet ülkesi fotoğraf endüstrisinin kurulmasıyla kalmadı, dünya ile yarışır hale geldi. SSCB resmi olarak 1923 yılında kuruldu. 1920-1930’lu yıllarda iç savaşı izleyen genel toplumsal karışıklık ve deneyim döneminde temelleri atılan fotoğraf endüstrisi, Stalin döneminin planlı ekonomi programı çerçevesinde, endüstriyel seferberlik yıllarında, 35 mm bir fotoğraf makinası üretilmesiyle hayata geçirildi. Kısa sürede dünya markası haline gelen bu makineye FED adı verildi. Fotoğraf meraklılarının marka olarak bildiği FED, adını nerden alıyordu? Sovyetler Birliği’nin ilk 35 mm fotoğraf makinası olan FED, Ukrayna’nın Kharkov’daki “FE Dzerjinski Komünü”nde üretildi.

MAKARANKO MUCİZESİ GORKİ KOMÜNÜ DENEYİMİ

1920’lerde Birinci Dünya Savaşı ve iç savaşın yarattığı sıkıntılar ve toplumsal düzensizlik nedeniyle milyonlarca kimsesiz çocuk, açlık ve sefaletle sokaklarda karşı karşıyaydı. Bu sosyal yaranın bir an önce iyileştirilmesi gerekiyordu. Ukrayna Eğitim Komiserliği, Sovyet eğitim sistemi konusunda görüş ve önerilerini sunan eğitimci ve yazar Anton Semyonoviç Makarenko’ya bir koloni kurması için görev verdi.

Eylül 1920’de Kharkov’da küçük bir koloni kuruldu. Gorki Komünü adı verilen bu kolonide 400’e yakın çocuk eğitim görüyordu. Yedi yıl boyunca bir laboratuvar olan komünde edinilen birikim ve deneyimle sokaklardan kurtarılan milyonlarca çocuk eğitim enstitüleri, işçi üniversiteleri ve fabrikalarda üretime katıldı. Komünler, Sovyetlerin onur ve gurur tablosu oldu zamanla.

Gorki Komünü tarım ağırlıklı uygulama ve sosyal teorik derslerden oluşan eğitimle üretimin iç içe olduğu bir okul haline gelmişti. Çocukların barınma sorunları giderilmiş, eğitim çalışmalarıyla gelişmeleri sağlanmıştı. Mezun olanlar köy okullarına öğretmen, tarım ve çiftçilikte eğitimci olarak Sovyetlere dağılıyorlardı. Gorki ve Makarenko, komünlerin işleyişi ve yönetiminin daha iyiyi yaratabilmeleri için iş birliği yaparak başarıya ulaştı. Makarenko’nun çabaları eğitim yöntemlerinin temeli oldu.

DZERSHİNSKY KOMÜNÜ

1917’den hemen sonra karşı devrim, sabotaj ve spekülasyonla mücadele örgütü olarak ‘Tüm Rusya Olağanüstü Komisyon’u (CHEKA) kurulmuştu. Kurumun kurucusu Feliks Edmundoviç Dzerjinski sokaklarda yaşamak zorunda kalan evsiz çocukların kurtarılması için bir ‘Devlet Konseyi’ oluşturulması yönünde çabalar ortaya koydu. Dzerjinski bu sorunun CHEKA’nın sorunu haline getirdi. 1921’de ‘Tüm Rusya Merkez Yönetim Kurulu’ Dzerhisky’yi ‘Yaşamın İyileştirilmesi Komisyonu’nun başına getirdi. Çocukların kurtarılmasında büyük özveriyle çalışan Dzerjinski 1926 yılında öldü. ‘Birleştirilmiş Devlet Siyasal İdaresi’ (OGPU) Dzerjinski anısına Ukrayna’da bir çocuk komünü kurulmasına karar verdi. Eski yıkık dökük bir malikanenin CHEKA’nın yardımlarıyla onarılması sonrası açılan komün Gorki Komünü’nden getirilen 50 deneyimli kolonist ve sokaklardan toplanan 13-17 yaşlarında 150 çocukla 29 Aralık 1927 yılında resmen açıldı. Komünün başına Makarenko getirildi.

Makarenko fiziksel ve zihinsel emeği birleştirerek Marxist bir politeknik eğitim sistemini geliştirdi. Tarımsal üretim ve zihinsel eğitim olarak verilen eğitimden farklı olarak Dzerjinski Komünü’nde karışık, sanayiye yönelik üretim alanlarına uygun program yapıldı. Başlangıçta marangozluk, çilingirlik, ayakkabıcılık, dikiş ve el sanatları atölyeleri ile üretimler yapıldı. Çocuklar ustalaştıkça dışarıya bağımlılık azaldı. Komün kendi ihtiyaçlarını karşılayan bir yapıya ulaştı. İki yıl sonra, kendi sınırlarını aşan ve dışarıya emtia üretip satan komün halini aldı. Özellikle mobilya, elbise, ayakkabı üretip satmaya başlayınca bir gurur kaynağı oldu. Günlük üretim arttıkça komün büyümeye yeni atölyeler kurulmaya başlamıştı. Bünyesine spor ve sanatın birçok dalı dahil ediliyordu. Komünler arası ilişkiler kuruluyordu. Dzerjinski Komünü büyüdükçe büyüyordu. Bu yıllarda Sovyetlerde büyük değişimler yaşanmaya başlanmıştı. 1928’de birinci beş yıllık kalkınma planını başlatıldı. İlk yıllık planların ilk üçü SSCB’yi bir tarım ülkesinden, endüstriyel bir ulusa dönüştürdü.

Lenin’in hedeflediği kapitalist dünyaya karşı güçlü ve bağımsız bir sosyalist devlet kurma düşüncesi Stalin döneminde beş yıllık plan dahilinde hızla gerçekleşiyordu. Ağır endüstrinin inşası, ulaşımın geliştirilmesi ve yeni güç kaynaklarının devreye sokulması da dahil olmak üzere hızlı sanayileşme ile tarımın toptan kolektifleştirilmesi sağlanmaya çalışıyordu. Ancak kısa bir süre içinde sanayileşmek için ilk önce Batı teknolojilerini incelemek ve örnek almak zorundaydılar. Bu dönemde, büyük ölçüde sanayileşme ve kendi kendine yeterli olma yolunda atılan adımlar sayesinde Sovyet kamera endüstrisinin doğuşu gerçekleşti. 1929’da ilk kameralar Moskova’daki Foto-Trud kooperatifi tarafından sınırlı sayıda üretildi ve 1930’un sonunda Fotokor-1 geldi. İkinci Dünya Savaşı öncesinde çok sayıda üretilen (Bir milyona yakın) ilk Sovyet kamera oldu.

Sovyet kamera üretimi 1928-29’da sıfırdan 2973’e, 1931’de 23.008’ye yükseldi. İlk Beş Yıllık Plan, Sovyetler Birliği’ndeki hayatın hemen hemen her aşamasını kapsıyordu ve aynı zamanda eğitime özel vurgu yapıyordu. Okulların, endüstriyel mücadeleye katılmak için teknik olarak eğitilmiş insanlar yetiştirmeleri gerekiyordu. Dzerjinski Komünü hem eğitimsel hem de üretim kapasitelerinden etkilendi. Eylül 1930’da işçi öğrencilerini normal üniversite giriş standartlarına getirmek için komünlerde Kharkov Mühendislik Enstitüsü’nde bir ‘İşçi Fakültesi’ kuruldu. Daha da önemlisi, komün kendi tam teşekküllü fabrikasını kurmaya ve hayatında yeni bir endüstriyel aşamaya başlamaya karar verdi. Ürünlerinin satışından elde edilen fonları kullanarak ve bir devlet kredisi yardımıyla taşınabilir elektrikli el matkaplarının imalatı için yeni bir bina inşa edildi. Planlama 1931 başlarında başladı. Planlama ve inşaatın tüm yönleri, nitelikli mühendisler, tasarımcılar ve komün dışındaki diğer uzmanlarla işbirliği içinde sürdürüldü.

1932’de FD-1 tipi olarak adlandırılmış ilk matkaplar üretildi. FD, elbette, Felix Dzerjinski isminin baş harflerinden oluşuyordu. Komünarların ortalama yaşları 15 -20 arasında değişiyordu ve sayıları da 340’a ulaştı. Komünarlara dışardan alınan usta işçiler dahil edildi. Makine onarımlarının bazılarını yapan mühendisler, teknisyenler, mekanikçiler, eğitmenler, yöneticiler, katipler… Böylece komünarlar, üretimin her alanına katıldı ve birkaç farklı beceri öğrenme fırsatı buldular. Matkapların modelleri FD-2 ve FD-3 olarak adlandırılıyordu. Bunlar Amerikan Black & Decker modellerinden esinlenilmişti. 1933 yılında 11.500 matkap üretilmiştir.

SOVYET LEICA’SI YA DA FED VE ZORKİ

Yaşam Yolunda kitabında Makarenko şöyle yazıyor: “1932’de komitede şöyle dediler: Leica’lar yapacağız!” Bunu söyleyen devrimci ve işçi, mühendis değil; gözlükçü veya teknik tasarımcılardı. 2 Haziran 1932’de Leica kameralarının üretimi için planlamaları resmen başlatıldı. 21 Haziran’da Leica imalatı için özel bir deney bölümü kuruldu. 1936’da Makarenko şöyle açıklıyordu: “Her şeyden önce ülkemizin ekonomik bağımsızlığı için FED kamerasının ve elektrikli matkap imalatının gerçekleşmesi gerekiyor. İthal edemeyiz.” Böylece “Sovyet Leica’ları” yapacaklardı.

26 Ekim 1932’de ilk üç Sovyet Leica’sı tamamlandı. Yeni kameralar, Izvestiya gazetesinin 5 Kasım 1932 tarihli sayısında duyuruldu. Başarıya Sovyet hükümetinin resmi organında değinmeye değer olduğu gerçeği, olaya bağlı olması gereken yüksek önemi gösteriyor. Kameralar, Leica A’nın tam özellikli kopyalarıydı ve aksesuar aralığı göstergesi ile eksiksizdi. Bu yeni komünde üretilen Leica’ların kalitesi övgüler aldı. Fotoğraf dünyasına, Proletarskoe Foto (Proleterya foto) sayfaları aracılığıyla yeni FED’ler tanıtıldı. Ne de olsa, Sovyetler için, özellikle de Dzerjinski Komünü için olağanüstü bir başarıydı.

Mühendisler, tüm fotoğrafçıları yeni makine için önerilerde bulunma ve komüne yardım etmeye çağırdı. Leica, basın fotoğrafçısı, foto muhabirleri, turistler ve bilim adamları için vazgeçilmez bir kameraydı. Objektif hızı, görüntü netliği, obtüratör hızı ve diğer sayısız erdemin optik nitelikleriyle birleştiğinde, çok yönlülüğü, kompakt boyutu, kullanımı kolaylığı, film kapasitesi ve hafifliği, FED’in inanılmaz popülerliği ve geniş bir uygulama yelpazesi vaat ediyor.

Zorluk büyüktü. Bir Leica yapmak, ahşap sandalyeler yapmaktan hatta elektrikli matkap üretmekten çok daha zordu. Yaklaşık 300 parça, bir mikron toleransları ve titiz optiklerle Leica gibi hiçbir şey eski Rusya’da yapılmış değildi. Devlet Optik Enstitüsü’nden büyük bir yardımla ayrıntılı bir üretim ve mali plan hazırlandı. Yıllık 30.000 kameranın planlanan kapasitesiyle fabrikayı barındıracak yeni bir bina inşaatı başlatıldı. Yeni FED ilk olarak Nisan 1934’te SSCB’de ‘OGPU İşçi Bulma Komitesi’ne ayrılan bir konferansta sunuldu. Yeni FED’ler artık düz Leica II kopyalarıydı,

Makarenko, Haziran 1934’te Gorki’ye gönderdiği bir mektupta, “Bu arada, yeni fabrikamızın ürettiği Leicas (FED veya Fedka) kötü değil. Sadece cilanın sırrı bize dokunuyor. Bu sorunun üstesinden geldiğimizde ve FED gerçekten şık bir görünüm elde ettiğinde, onlardan bir tanesini kabul edeceğinizi düşünüyoruz” diye yazmıştı.

Bu erken üretim FED’ler, aksesuar klibi, çentikli vizör penceresi ve geniş deklanşörlü hızlı arama bulunmamasıyla karakterizedir. Deklanşör hızları 1/20 ile 1/500 arasında altı ayar artı “Z” (ampul flaş) içeriyordu. Telemetre mahfazasının üstünde FED / Trudkommuna / im / FE Dzerzhinskogo / Khar’kov. (FED FE Dzerjinski ‘den Çalışma Komünü, Kharkov) marka olarak kazınmıştır.

1934 ortalarında, üretiminin o yıl için 300’e, 1935 için 1500’e ulaşması umuluyordu . 1935’lerin başına kadar tasarımcılar kombine vizör / rangefinder dahil olmak üzere kameraya çeşitli iyileştirmeler düşündüklerini açıklıyorlardı. 1934 için toplam üretim diğer makine ve markalarla yaklaşık 4000 kameraydı. FED fabrikası 1939 başlarında SSCB’nin NKVD’sinin FE Dzerjinski Kombinat olarak yeniden adlandırıldı. Kombinat, (Sovyetler Birliği’nde ve diğer Doğu Avrupa ülkelerinde genellikle çeşitli kuruluşları birleştiren ve her biri üretim sürecinde ardışık bir aşamadan sorumlu büyük bir sanayi kompleksini ifade etmek için kullanılan bir terimdir.) 1939’da savaş öncesi Sovyet kamera endüstrisi zirve noktasına ulaştı. O yıl 1953 yılına kadar tekrar ulaşılamayacak kadar çeşitli marka ve modellerde toplam 478 bin 600 kamera üretildi. Bu toplam içinde FED üretimi yaklaşık 175 bin kameraya ulaştı.

SAVAŞ VE İNŞA

22 Haziran 1941’de Almanya, Sovyetler Birliği’ne saldırdı. Yaklaşık 20 milyon insan öldü. Önemli bir iletişim merkezi olan Kharkov, savaş boyunca en az dört kez el değiştirdi. Almanlar tüm şehri yok etti. FED kamera fabrikası ve eski Dzerjinski Komünü binaları da tamamen yok edildi. 1941 Devlet Ekonomik Planı’nın hedefi 40.000 FED üretilmesiydi. Bununla birlikte, plan savaş yüzünden kısaltıldı. 1940 yılında 32.300 FED üretilmişti. Sovyet kamera endüstrisi bir bütün olarak savaş sırasında durdu, ancak 1945’ten sonra yavaş yavaş yeniden inşa başladı. Kamera üretimi için resmi Sovyet rakamları, 1945 için toplam makine çeşit ve markalarında 10 kamera gösteriyor; 1946 için 5700’e ve 1947 için 91 bin 500’e yükseliyor Her durumda, FED, savaştan sonra değişmeden ortaya çıkacak tek savaş öncesi Sovyet kamerasıydı. Daha çekici bir FED logosu kullanıldı ve son sürümde fabrika adı çıkarıldı.

Savaş sonrası FED’e eşlik eden bir diğer Leica II kopyası 1948’de tanıtılan ‘keskinleşmiş’ anlamına ZORKİ oldu. FED ile hemen hemen aynı olmasına rağmen, ZORKİ aslında Moskova’nın dışındaki Krasnogorski Mekanik İşleri tarafından üretildi . İki fabrikanın neden aynı tip fotoğraf makinesini ürettiği açık değildir. KMZ, Dzerjinski Fabrikası’ndan çok daha büyüktür. Geniş bir yelpazede gelişmiş optik aletler ve diğer kamera modelleri üretiyordu (Zenit 35 mm SLR’ler dahil). ZORKİ, Industar-22, FED ve Elmar merceklerinden kaplamalı anastigmat özelliğiyle ayrılıyordu. FED’lerin aksine, en azından bazı ZORKİ’ler ihracata yönelmişlerdir. ZORKİ ve FED Leica II kopyaları 1955 yılında son olarak üretildi.

FED sadece Leica kopyasından çok daha fazla bir şeydi; Sovyetler Birliği’nin sosyal, ekonomik ve fotografik geçmişinin benzersiz bir ürünü idi. Zannederim sizlerde zaman zaman Türkiye’nin bir deneyim olarak yaşadığı Köy Enstitülerini anımsadınız. Belki de ilham kaynağı Sovyetlerde ortaya çıkan komünlerdi.

DÜNYANIN EN PRESTİJLİ MARKASI

Leica, fotoğraf dünyasının en prestijli markasıdır. 1849 yılında Almanya’nın Wetzlar kentinde optik ve mikroskop fabrikası olarak kurulmuş, 1869 da Leica ismini almış. Leica ortaya çıkana kadar en küçük makineler 6x7cm roll film çeken orta format makinelerdi. Leica markasıyla 1925 yılında piyasaya sürülmüş, “dünyanın en küçük fotoğraf makinesi” ve “sinema filmine fotoğraf çeken” makine olarak çıkmıştır. Başta fotojurnalizm olmak üzere fotoğrafın her alanında hızla kullanım alanı bulmuştur. Özellikle 2. Dünya Savaşı, Leica’nın kendini kanıtlamasını sağladı. Küçük, hafif, sessiz ve 36 pozluk 35 milimetre sinema filminin kullanılmasının avantajlarının, mekanik ve optik özelliklerle birleşmesiyle dünyanın en küçük ve pahalı fotoğraf makinası olarak ünlenmiştir. Dünyanın önde gelen fotoğrafçılarının çoğunun kullandığı fotoğraf makinası olmuştur.

Sovyetler birliğinde Leica’yı ilk kullanan sanatçı Aleksandr Rodçenko olmuş ve makinenin tanınmasında önemli rol oynamıştır. Özellikle “Leica’lı Kız” fotoğrafı çok ünlüdür. Leica, 2. Dünya Savaşı öncesi ağır ve hantal olan körüklü/ tripotlu makinelere ciddi alternatif olmuş ve özellikle amatörler arasında yaygınlaşmaya başlamıştır. Kaliteli ve pahalı olan orijinal Leica’lara alternatif olarak ‘kaliteli’ ve ‘ucuz’ Sovyet Leica’ları olarak FED ve ZORKİ piyasaya çıkınca Sovyetlerde olduğu kadar Batıda da en çok satılan fotoğraf makineleri olmuştur. Birçok kişinin fotoğrafçı olmasında Sovyetlerin ürettiği FED, ZORKİ, ZENİTH gibi markaların önemi büyüktür.