NEDİM YILMAZ
İklim değişikliği üzerine yapılan çalışmalar günümüzde hız kesmeden devem ediyor. Belirli periyotlarla iklim değişikliklerinin gelecekte nelere sebep olacağına dair varsayımlar ve bunlar üzerine gelişen bilimsel teoriler üretiliyor. Asya iklimi konusunda geçmişte kapsamlı çalışmalar yürüten Sovyetler Birliği’ndeki bilim insanları bu konuda büyük başarılara imza attı. Özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın ardından hız kazanan iklim çalışmaları sosyalist ekonominin gelişimine katkı sunarak bilimsel faaliyetlerde pratik bir şekilde kullanıldı. Sovyet Bilimler Akademisi bu kapsamda yürütülen pek çok projeye destek verdi. Sovyetlerin geniş coğrafyasındaki iklim değişikliği çalışmaları ve doğanın dönüşümünü ilgilendiren incelemeler büyük gelişme gösterdi. Bu bilgiler ışığında Sovyetler Birliği’nde iklim çalışmaları tarihine bir göz atalım.
İklime ilgi ve iklim sistemlerinin araştırılması Sovyetler Birliği’nde uzun bir tarihsel geçmişe sahip olmakla birlikte uygulama bakımından geniş Sovyet coğrafyasında güçlü bir alan buldu. Sovyetler Birliği’nde iklim ve iklim değişikliği ile ilgili bilimsel çalışmalar gelişmiş bir seviyedeydi. Sovyet coğrafyasını etkileyen sert iklim koşullarının buna neden olduğu söylenebilir. Sovyet iklimbilimci Paul Lydolph konu hakkında “Genel olarak ülke sıcaklıktan yoksundur. Sıcaklığın daha yeterli seviyede olduğu yerde ise nemden yoksundur. Öyleyse Sovyetlerin her türlü nem damlasını zayıf iklim deposundan sıkma yollarını araştırmak üzere çaba sarf etmesi şaşırtıcı değildir. Bu zorunluluk altında çalışan Sovyet iklimbilimi yüksek başarı seviyelerine ulaştı” sözleriyle bu durumu ifade eder.
Sosyalizmin gelişmesi, üretimin artması ve Sovyet haklarının refah seviyesinin yükseltilmesi için doğanın kullanılmasından ve dönüştürülmesinden kaynaklı iklim değişiklikleri ile ilgili çalışmalar hızla devam etti. Bilimsel gelişmelerin sosyalist ekonominin gelişiminde pratik kullanımı hem Sovyetler Birliği Komünist Partisi’nden hem de Sovyet Bilimler Akademisi’nden geniş destek aldı. Stalin döneminden itibaren Sovyet biliminin Batı biliminden geride olmadığının kanıtlanmasına dair çabalar iklim alanına da yansıdı ve özellikle 1945 sonrasındaki Soğuk Savaş döneminde Sovyet iklimbilimi Batı’daki çalışmalarla rekabet halinde oldu. İklimbiliminin “emperyalizm ile mücadelede” stratejik değeri yüksek kilit bir bilim alanı olmamasından kaynaklı nükleer bilimler, fizik, tıp, biyoloji gibi alanlardan daha az dikkat çekmesine karşın, 1940’lı ve 1950’li yıllardan uygulanan ve “Stalin Doğanın Dönüşümü Planı” olarak bilinen doğanın bilimsel bir düzenlemesi programı Sovyet iklimbilimin önünü açtı ve pek çok bilimsel buluşu beraberinde getirdi. Bu plan çerçevesinde Sovyetler Birliği’nin güneyinde yer alan bozkırlarda ve Orta Asya’daki çöllerde sulama kanalı ağlarının kurulması, arazilerin şekillendirilmesi, sayısız ağaç dikilmesi, erozyonlara karşı önlemler alınması gibi pek çok alanda projeler hayata geçirildi. Paralel olarak bu kapsamlı dönüşümlerle birlikte dönemde Sovyet coğrafyasına etki eden iklimsel koşulların bilimsel olarak araştırılma çalışmaları da hız kazandı.
M. I. Budyko’nun, 1972 yılında kaleme aldığı “İklim Üzerine İnsanlığın Etkisi”
makalesi bugün hala önemli referans kaynaklarından birisi
ULUSLARARASI ORTAKLIKLAR
Savaş sonrası dönemde iklim konusunda birçok alanda bilimsel disiplinler oluşturuldu. Özellikle Sovyet Bilimler Akademisi’nde uygulamalı bilimlerin önemine verilen vurgu, iklim değişikliği ile ilgili bağımsız çalışmaların bu dönemde gelişmesine katkı sundu. 1960’ların sonlarına kadar iklim araştırması yapan on sekiz bilimsel kuruluş oluşturuldu. Bununla birlikte Sovyet iklimbilimcileri Batı ile karşılıklı bilimsel saygı kavramları üzerine kurulu ilişkiler geliştirdi.
Amerikan Jeofizik Birliği, Amerikan Meteoroloji Derneği gibi kuruluşlar tarafından, Rusça çeviri komiteleri kuruldu ve fikir alışverişinde bulunma çabaları sarf edildi. Bu kuruluşlar Sovyet iklimbilimine dair yaptığı çalışmaları içeren makaleler yayınladı. Benzer olarak Temmuz 1957’de başlayıp Aralık 1958’de kadar süren Sovyetler Birliği’nin öncülüğünü gerçekleştirdiği uluslararası bilimsel bir proje olan “Uluslararası Jeofizik Yılı” projesi, büyük ölçekli girişimlerle batı dünyasıyla Sovyetlerin fikir alışverişi kolaylaştırıldı. Bu proje ile birlikte 67 ülkenin katılımıyla pek çok ortak faaliyet gerçekleştirildi, bu gelişmeler iklim çalışmalarının sosyalist ekonominin ilerlemesini destekleme yönünde güçlü bir şekilde hareket etmesini sağladı. İklim dönüşümü sorununa yönelik iki önemli toplantı Nisan 1961 ve Haziran 1962’de Leningrad’da yapıldı; Sovyet Coğrafya Enstitüsü ve Uygulamalı Jeofizik Enstitüsü ile işbirliği içinde Voeikov Ana Jeofizik Gözlemevi tarafından organize edildi. Bu toplantılar tarihsel iklim değişikliği, ısı değişimi, kutup bölgelerindeki buzullar ve bölgesel iklim değişikliği ile dokümanları içermesi bakımından büyük yankılar uyandırdı.
Dönemin Soğuk Savaş koşullarında gerçekleşen Sovyetler Birliği’nde gerçekleşen nükleer denemelerin potansiyel iklimsel sonuçları üzerine çok sayıda gözlem gerçekleştirildi. Sovyet bilim insanları, nükleer silahlar ile iklim arasındaki bağlantıları büyük titizlikle araştırdı bu anlamda olası bir nükleer savaşın önüne geçmek için uluslararası işbirliği çabası oluşturdular. Örneğin, Uluslararası Bilim Konseyi tarafından yapılan “Nükleer Savaşın Olası Çevresel Sonuçları Hakkındaki Bilgi Durumunu Değerlendirme” konulu uluslararası girişimde Sovyet bilim insanları önemli rol üstlendi, ilgili atölye çalışmalarında ve toplantılarda yer aldı. Dönemin akademik dergilerinde yayınlanan makaleler o günlere dair ışık tutmaktadır. Örneğin Lev Semenoviç Berg’in iklim ve iklimsel süreçlerle ilgili çok sayıda makale kaleme aldı ve Sovyetlerin kuruluş dönemlerinde yeryüzünü tanımak için özgün bir başvuru kaynağı oldu. Berg, kuzey yarımkürenin uzak bölgelerindeki tundralardan kuzeydeki uzak orman alanlarına, bozkır bölgelerinden iklim bölgelerine kadar pek çok özgün çalışma kaleme aldı. Benzer olarak A. A. Grigor tarafından savaş sonrası Sovyet coğrafyasını anlatan pek çok inceleme makalesi yayınlandı. Grigor, Sovyet iklimi üzerine harita çalışmaları yaptı ve insanların iklimbilime olan ilgisinin artmasına yol açtı.
1970’lerde O. A. Drozdov tarafından planlı ekonominin iklimsel faaliyetlerle birleştirilmesi konusunda çok sayıda çalışma gerçekleştirdi. Sovyet iklimbilimciler M. I. Budyko ve I. P. Gerasimov Coğrafi Toplumun Üçüncü Kongresi’nde “Dünya yüzeyindeki ısı ve su rejimi” konulu özel bir sempozyumda ortak bir bildiri yayınladı. Makale, ‘Dünya yüzeyindeki ısı ve su dengesi, genel fiziki coğrafya teorisi ve doğanın dönüşümü sorunu’ başlığıyla yayınlanan bildiri kapsam ve perspektif açısından oldukça genişti. Makalede savunulan dünyanın ısı ve su dengesi ile ilgili çalışmalar o dönemde Sovyet coğrafi bilimlerinin odak noktasını oluşturdu ve buna yönelik çalışmalar Sovyet Bilimler Akademisi tarafından da desteklendi. Budyko, 1972 yılında Sovyet bilim insanları tarafından insan faaliyetinden kaynaklanan gelecekteki küresel sıcaklık artışlarının gerçekçi bir gözlemini içeren “İklim Üzerine İnsanlığın Etkisi (Vliyanie Cheloveka na Klimat) adlı makaleyi yayımladı. Bu yayın, gelecekteki iklim koşullarını önceden tahmin etmek için geçmiş iklimleri anlama üzerine yapılan vurgu nedeniyle iklimbilim için önemli bir kilometre taşı sayılmaktadır.
Yine bu çalışmalara benzer olarak Sovyet Aeroklimatoloji Enstitüsü’nde çalışan M. E. Lyakhov, atmosferik kirliliği araştırarak kirliliğin doğal ve ekonomik kirlilik kaynaklarına ek olarak sağlığa etkisi üzerine araştırmalar yaptı. Nitekim, atmosfer kirliliği de dahil olmak üzere insan faaliyetlerinin olası olumsuz etkileri konusundaki endişeler iklim değişikliği ile ilgili genel tartışmalarla paralel olarak, 1950’li ve 1960’lı yıllarda yapılan bilimsel araştırmalarda daha sık görülmeye başladı. E. K. Fedorov tarafından Voprosy Filosofii dergisinde yayınlanan 1958 tarihli makalede ‘insanlığın meteorolojik süreçler üzerindeki etkisi’ konusunu doğrudan ele alındı. Fedorov, söz konusu eserinde yapay bulut oluşumu ve iklim düzenlemesi olanakları gibi olguları tartışmasının ardından dünyada gelişen ekonomik etkisiyle gerçekleşen yapay değişikliklerin doğaya olası etkilerini vurguladı.
Sovyetler Birliği; 1988 tarihinde kurulup günümüzde halen faaliyetlerine devam eden Hükûmetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin (Intergovernmental Panel on Climate Change, kısaca IPCC) kurucuları arasındadır. Gerek IPCC’nin oluşumunda gerekse gelecekteki iklim değişikliği senaryolarının oluşturulmasına ilişkin ilgili tartışmaların geliştirilmesinde etkili bir rol oynamıştır. Benzer olarak Sovyet bilim insanları Dünya Meteoroloji Örgütü gibi bu alanda çalışan uluslararası kuruluşların faaliyetlerine yoğun bir şekilde katılmış, diğer sosyalist ülkelerle birlikte iklim değişikliklerine ilişkin çalışma alanları oluşturmuştur.
Sovyet iklimbilimi ülkeye etki eden atmosferler içerisinde meydana gelen hava olaylarını ve yeryüzünde görülen iklim tiplerini incelemede son derece başarılıydı. Tanımı gereği “geniş bir sahada uzun yıllar boyunca görülen atmosfer olaylarının ortalama hali” olan iklimbilim; Sovyet coğrafyasını şekillendirmesi ve yaşamı yakından kontrol etmesi sebebiyle sürekli olarak incelendi. Günümüzde gerek Rusya’da gerekse eski Sovyet cumhuriyetlerinde bu bilimsel birikim hala kullanılmakta mirası ve üniversitelerde okutulmaktadır.
Kaynaklar
Berg LS. Klimaticheskie poyasa zemli. In: Izbrannye trudy. Tom II. Fizicheskaya geografiya. Moscow: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR. 1958 (1925), 120-145.
- Budyko, M. I.; Gerasimov, I. P. (1959). Teplovoi i vodnyi balans zemnoi poverkhnosti, obshchaya teoriya fizicheskoi geografii i problema preobrazovaniya prirody. Materialy k III s’ ezdu geograficheskogo obshchestva soyuza SSR, Leningrad.
- Drozdov O. A. Klimaticheskie issledovaniya v SSSR. In: Voprosy istorii fizicheskoi geografii v SSSR. Moscow: Nauka; 1970, 29-40.
- Grigor’ev, A. A. (1947). Uspekhi Sovetskoi fizicheskoi geografii za 30 let. Izvestiya Akademii Nauk SSSR: Seriya Geograficheskaya i Geofizicheskaya, 373-394.
- Krementsov, N. (1996). Stalinist science. Princeton University Press.
- Lyakhov ME. Okhrana atmosfery ot zagryazneniya. In: Prirodnye resursy Sovetskogo Soyuza, ikh ispol’zovanie i vosproizvodstvo. Moscow: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR; 1963 60-66
- Lydolph, P. E. (1977). Climates of the Soviet Union. Elsevier Scientific Publishing Company.
- Nicolet, M. (1984). The International Geophysical Year (1957–1958): great achievements and minor obstacles. GeoJournal, 8(4), 303-320.
- Oldfield, J. D. (2013). Climate modification and climate change debates among Soviet physical geographers, 1940s–1960s. Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change, 4(6), 513-524.
- Oldfield, J. D. (2018). Imagining climates past, present and future: Soviet contributions to the science of anthropogenic climate change, 1953–1991. Journal of Historical Geography, 60, 41-51.
- Pollock, E. (2006). Stalin and the soviet science wars. Princeton University Press.
