Sovyetler Birliği, animasyon ve çizgi film üretimine çok erken dönemde başlamış ve pek çok kayda değer seriler üretmiştir. Ekim Devrimi dönemde üretilen pek çok animasyon ve çizgi film devrim sonrasında da geliştirilerek Sovyet halkının beğenisine sunuldu. 1906’da Rus İmparatorluğu döneminde yayınlanmaya başlayan animasyonlardan günümüze kadar pek çok çizgi film kuşağı oluşturuldu, ancak en önemli gelişmeler Sovyet döneminde yaşandı. Çoğunlukla “Soyuzmultfilm” (Союзмультфильм)ve “Stüdyo Ekran” (Творческоеобъединение «Экран»)tarafından yayınlanan Sovyet animasyon ve çizgi filmleri genç kuşağın büyük beğenisini topladı.Sovyet animasyonları ve çizgi filmleri günümüzde filmi teorisininve sinema tarihinin araştırma konusu olarak halen büyük bir araştırma alanını kapsamaktadır ve Sovyet animasyon sanatçıları tüm dünyada yaratıcılıkları ile nam salmışlardır.
Başlangıç
İlk Rus animatörü, Mariinskiy Tiyatrosu’nda, durağan 3 boyutlu objeleri hareket edermiş gibi gösteren “Stop motion” türünde filmler yaratan AleksandrShiryaev’dir. 1906’dan 1909’a kadar, bale gösterilerinikuklalar kullanarak hareketsiz manzara arka planında bu yöntemle yeniden düzenledi ve 17.5mm’lik bir film şeklinde animasyonlar çekti. İlk filmin yapımı üç ay sürdü. Shiryaev, bir sanat formu olarak canlandırma tekniğine fazla ilgi duymamıştır, bunun yerine,plastikten yapılmış kuklaları tercih etmiştir. Sovyet döneminde bu yöntem pek kullanılmadı, ancak günümüzde bu film parçalarına ulaşılabilinmektedir.
Animasyonu bağımsız olarak keşfeden ikinci kişi VladislavStareviç idi. Stareviç, eğitimli bir biyolog olarak, eğitsel amaçlar için mumyalanmış böceklerle animasyonlar yapmaya başladı, ancak daha sonra dönemin yükselen animasyon akımı olan stop motiontekniğine yöneldi. 1910’da yapılan ilk birkaç filmi kara mizah türünde hamamböceği ailesinin hayatınını konu aldı. Bu filmler o dönem devrim etkisi yaptı, hatta Çar II. NikolayStareviç’e bir dekorasyon hediye etti. Daha sonra Rus sinemasının kurucularından AleksandrHanjonkov’un stüdyosunda böceklerle birlikte birçok popüler animasyon filmi çekti.Noel öncesi Gece ve Korkunç İntikam‘da olduğu gibi stop motion animasyonlarla birleştirerek filmlerini üretti. Stareviç, Ekim Devrimi’nden sonra Rusya’dan ayrıldı ve uzun yıllar animasyon endüstrisi bir ilerleme kaydedemedi.
DEVRİM SONRASI
Sovyet animasyon üretimi1924 yılında “Mezhrabpomfilm” tarafından yayınlanan ve Sovyet sessiz filmi Aelita’yıeleştiren “Gezegenlerarası Devrim” adlı animasyonu yayımladığında yeniden canlandı. Bu animasyonda konstrüktivistsanat tarzı ile birlikte “kesme animasyon”yöntemini (o sırada düz kuklalar adı veriliyordu) kullanıldı ve bağımsız olarak üç sanatçı tarafından geliştirildi; NikolayKhodataev, ZenonKomissarenko ve YuriMerkulov. Merkulov aynı zamanda Tüm-Birlik Sinematografi Enstitüsü’nde ilk Sovyet animasyon stüdyosuna başkanlık etmiştir. 1925’te Sovyet hükümetinin de desteğiyleIvanIvanov-Vano, Vladimir Suteev ve Brumberg kardeşlerle birlikte aynı grupAlevler İçinde Çin adlı animasyonu çekti. Saniyede 1000 metre film ve saniyede 14 kare filmle, 50 dakikanın üzerinde bir süreye sahip olan film, ilk Sovyet canlandırma filmi ve bu alandaki dünyadaki ilk filmlerden biri oldu.
Aynı dönemde animatör AleksandrBuşkin ve yönetmen DzigaVertov, Sovyet sinema kurulu Goskinoiçin Sovyet Oyuncakları , Humoresques ve Kino-Pravda gibi çizgi filmler üretti.Bu animasyonlardaburjuvazi, kilise ve Batı ülkeleri ağır olarak eleştirildi.1927 yılında Merkulov, İvanov-Vano ve DaniilÇerkes, çocuklara yönelik hazırlanan ilk Sovyet çizgi filmler olarak kabul edilenAfrikalı Senka ve Buz Pateni Pistiçizgi filmlerini çekti. MikhailTsekhanovski’nin 1929 yılındakiPostaadlı animasyonu hem konstrüktivistgeleneklere geri döndü hem de dünya çapında başarıyla gösterilmesi sayesinde ve Sovyet animasyonları büyük ilerleyişe geçerek popülerlik kazandı.Aynı zamanda Sovyetler Birliği içerisinde de animasyon algısını bir sanat formu olarak değiştirdi. Posta, aynı zamanda ilk renklendirilmiş Sovyet animasyon filmi ve DaniilKharms’ın müzikal nota ve seslendirmesini alan ilk filmlerden biri oldu.
DÜNYAYA AÇILMASI VE SAVAŞ DÖNEMİ
1933 yılında, Kuzey Amerika’daki Sovyet filmlerinin dağıtımından sorumlu New York merkezli bir şirket olan AmkinoCorporation’ı yöneten ViktorSmirnov; Disney ve FleischerStudios’taki animasyon süreçlerini inceleme görevi aldı. Gelecek yıl Moskova’ya döndü ve Foto-Sinematografik Endüstri Ana Müdürlüğü altında bir Deneysel Canlandırma Atölyesi kurdu; burada AlekseyRadakov, Vladimir Suteev ve PyotrNosov ile birlikte “Disney stilini” geliştirmeye başladı. 1935’te Walt Disney, Moskova Film Festivali’ne Sovyet animatörleri ve yetkilileri üzerinde kalıcı bir etki bırakan Üç Küçük Domuz ve Mickey Mouseanimasyonlarının film makaralarını gönderdi.10 Haziran 1936’da Soyuzmultfilm Stüdyosu;Moskova’da Mosfilm, Sovkino, Mezhrabpomfilm’in küçük filmlerinden“trick filmler” üretti.Stüdyo’daanimatörlerinçizgi film karakterleri yaratmaktan, yönetmekten müzik ve oyunculuk temellerine kadar her türlü eğitimi aldığı üç aylık eğitim seminerleri düzenlendi. Dört yıl boyunca, önde gelen animatörlerin bazılarıDisney tarzı kısa çizgi filmler yaratmaya odaklandı. 1937’den itibaren PavelMershin’in üç renkli film sürecini kullanarak tam renkli çizgi filmler ürettiler. 1930’ların sonlarına doğru pek çok üretici kendi stillerini geliştirdi ve özgün çizgi filmler üretmeye başladı.
Nazilerin Sovyetler Birliği’ni işgal etme girişimi sonrası Büyük Vatanseverlik Savaşı’nın başlamasıyla birlikte stüdyo, öğrencilere eğitim vermeye ve faşizm karşıtı propaganda da dahil olmak üzere filmler çekmeye devam eden animatörlerle birlikte Semerkand’ataşındı. 1943’te Nazilerin geri püskürtülmesiyle birlikte Moskova’ya geri döndüler veSovyet sinema sektörüne damgasını vuran iki kızkardeş olan Brumberg kardeşler tarafından Çar Saltan Masalı (1943), üç renk kullanan son Sovyet film olan Ivanov-Vano tarafından Kış Masalı(1945) gibi birkaç çocuk filmi yayınlandı.
Soyuzmultfilm ekibinden 19 animatörsavaş devam ederken çekimler sırasında öldürüldü. Bütün bir Leningrad animatörleri kuşağı ya cephelerde kayboldu ya da Leningrad Kuşatması sırasında öldü. Pek çok animatör ise savaştan sakat olarak geri döndü; BorisDyozhkin ve AleksandrVinokurovbir gözlerini kaybetti, BorisButakov kafasına kurşun isabet etti ve ölümden döndü, Vladimir Degtyaryov sağ kolunu kaybetti.
Savaştan sonra kaynaklar çok derece sınırlı kaldı. Stüdyo, savaş sonrasında animatörler yetiştirmek için yoğun bir şekilde çalıştı; 1945-1948 arasında dört öğrenci grubu mezun oldu. Kısa çizgi filmler yayınlamaya ve Walt Disney’in sanatçılar için bir öğretim aracı olarak kullandığı Kayıp Mektup (1945) ve Kambur At (1947) gibi uluslararası tanınırlık kazanan filmler yayınlamaya devam ettiler.
1960’LAR – 1990’LAR ARASI
1960’lı yılların ortalarından itibaren birçok animatör ve kendi özgün stil ve yaklaşımlarını geliştirdi. Bu tür kendine özgü animasyon tarzı sayısı 1980’lerde yılda elliye kadar yükseldi. Mini çizgi diziler ve antolojiler yaygınlaştı, ancak uzun metrajlı çizgi filmlerdeçarpıcı bir şekilde azalma görüldü.Yönetmen BorisStepantsevçizgi filmlerde pek çok tarzı denemesiyle popüler hale geldi. Stepantsev’in eserlerinden postmodern komedi Çok Uzak Krallık’taVovka(1965), cam üzerine boya animasyonuŞahin Şarkısı (1967), elektfotografi tekniği ile çekilen Çatıdaki Karlsson (1968-70) ve tek söz bile olmadan hikaye sunan Fındıkkıran (1973)dönemin popüler çizgi filmleri arasında yer aldı. Diğer saygın yönetmen BorisDyozhkin, futbol, hokey, kayak, boks gibi çeşitli spor dallarında yarışan iki takım hakkında popüler bir komedi çizgi film dizisi başlattı. Bu yapım 1963’ten 1981’e kadar sürdü ve müziklerle senkronize edilmesiyle popülaritesini artırdı. Benzer olarak Roman Kaçanov çocuklar için sayısız çizgi film yarattı. Kukla animasyonu tarzındaki Küçük Bir Kurbağa Babasını Arıyor(1964),Eldivenler(1967) ve Soyuzmultfilm’inikonik karakterleri haline gelen Cheburashkaserisi (1969-günümüz) günümüzde halen popülerliğini korumaktadır.Roman Davydov’unMowgli’nin Maceraları adlı mini serisi 1967’den 1971’e kadar Sovyet televizyonlarında gösterildi. Tıpkı Winnie-the-Poohgibi, Disney’in Ormanın Kitabı(1967) çizgi filmine tepki olarak tasarlanmadı(ilk bölüm aynı anda geliştirildi) ve orijinali takip etti. Ünlü Sovyet animatörlerindenYuriNorshteyn’ınSisteki Küçük Kirpi (1975) ve Masalların Masalı (1979) adlı çizgi filmleri uluslararası festivallerde sayısız ödül kazandı. Masalların Masalı 1984 yılında Los Angeles’tekiOlimpik Sanat Festivali’ndeve 2002 yılında Zagreb’deki Animafest Zagreb’de tüm zamanların en iyi animasyon filmi seçildi.
Sanayinin yükselişi ile birlikte insanlar başka bölgelerden göç etmeye başladı. Aslen bir aktör olan VasilyLivanov , animasyon kurslarını bitirdi ve birkaç deneysel animasyon yönetti. En büyük başarısı, Rock&Roll ve hippi kültürlerinden yoğun olarak etkilenmiş bir canlandırma filmi olan Bremen Mızıkacıları (1969) oldu. Bu çizgi film de günümüzde halen popülerliğini korur.
1969, Rusya tarihinin gelmiş geçmiş en popüler animasyon serisi ortaya çıktı: “Peki, Bekle!” (Nu, pogodi!)VyacheslavKotyonochkin tarafından yönetilen seri Sovyet tarzı çizgi dünyalar arasında bir tavşan peşinde koşan kurdun hikâyesini anlatmaktadır. Aslında görünüşte basit minyatürlere sahip olan seri, kaliteli animasyonlara, kapsamlı müziklere ve bölümlerine kurnazca yerleştirilmiş alt metinlerine sahiptir ve bu içerikler sayesinde popülerliğini katlayarak devam ettirmiştir. Orijinal seri 1969’dan 1993’e kadar sürdü. 2000’lerin ortalarında seriyi yeniden başlatmak için bir girişimde bulunuldu.
SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN DAĞILMASININ ARDINDAN
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Rus animatörlerin durumu çarpıcı biçimde değişti. Yeni rejimin Sovyet geçmişini reddetme politikaları ve buna bağlı olarak devlet finansmanının yetersizliği nedeniyle Soyuzmultfilmbaşta olmak üzere tüm stüdyolar özelleştirildi ve hemen hemen tüm animatörler ticari işletmelere dönüşen bu kuruluşlardan ayrıldılar. Çok sayıda animatör 1993 yılında kurulan Pilot Stüdyosu’na katıldı. Ardından geçen sürede Rusya’nın yeni kapitalist ekonomisi giderek stabilhale geldiğinde animasyon piyasası kuruldu ve üç yıl içinde Rusya stüdyolarından çok sayıda uzun metrajlı animasyon filmleri ortaya çıktı. Bu yapımlara Cüce Burun (2003) ve Prens Vladimir (2007) örnek verilebilir.Bu dönemde Rusya 2000’li yılların başlarında Soyuzmultfilm’i yeniden düzenleyen kanunlar çıkarıldı ve tekrar bir devlet şirketi haline getirildi.Bu gelişmeler olsa da, Rusya animasyon topluluklarıhalen Sovyetler Birliği’nin dağılmasından önce sahip olduğu ihtişama ulaşmaktan son derece uzaktır. Mayıs 2019 tarihli Sputnik haberine göre;açmazda olan Rusya animasyon sektörü, Rus devlet şirketi Parovoz’unNetflix’le sözleşmeler imzalayarak yeni bir döneme girmiştir, ancak Rusya’daki animasyon ve çizgi film alanı hala doldurulamayan büyük bir boşluk olarak yerini korumaktadır.
KAYNAKÇA
- Bendazzi, Giannalberto. (1994). OneHundredYears of CinemaAnimation. Londra/Bloomington: John Libbey/Indiana Üniversitesi Yayınları.
- Giesen, Rolf.(2003). LexikondesTrick- undAnimationsfilms. Berlin: Schwarzkopf&Schwarzkopf.
- Pilling, Jayne. (1997). A Reader in AnimationStudies. Londra.
- Asenin, SergeyVladimiroviç(1986). Мирмультфильма. Moskova.
- Venzher, NataliaYakovlevna (1990). Сотворениефильма. Несколькоинтервьюпослужебнымвопросам. Moskova, SSCB Sinematograflar Birliği.
- Ivanov-Vano, IvanPetroviç.(1978). Кадрзакадром, Moskova.
- Orlov, AlexeyMikhailoviç. (1995). Аниматограф и егоанима: психогенныеаспектыэкранныхтехнологий. Moskova.
- Rus animasyon sektörü Sovyetler Birliği’nden sonra yeniden yükselişte, Sputniknews.com, 2 Mayıs 2019: https://tr.sputniknews.com/rusya/201905021038920046-rus-animasyon-sektoru-sovyetler-birliginden-sonra-yeniden-yukseliste/
